“Xocalı soyqırımı” mövzusunun
araşdırılmasının çox böyük elmi və siyasi əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan
xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin Xocalı soyqırımının onuncu ildönümü
ilə əlaqədar Azərbaycan xalqına müraciətindəki nitqi mövzunun ak­tuallığını şərtləndirmiş
və fundamental şəkildə araşdırılmasını zəru­riləşdirmişdir. Həmin dərin məzmunlu
nitqdə göstərilir: “...Bu gün Azərbaycan hökuməti və xalq qarşısında Xocalı
soyqırımında ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər haqqında həqiqətləri olduğu
kimi, bütün miqyas və dəhşətləri ilə dünya dövlətlərinə, parlamentlərinə, geniş
ictimaiyyətə çatdırmaq, bütün bunların əsl soyqırımı aktı kimi tanınmasına nail
olmaq vəzifəsi durur. Bu, Xocalı şəhidlərinin ruhu qarşısında bizim vətəndaşlıq
və insanlıq borcumuzdur. Digər tərəf­dən, faciənin əsl beynəlxalq hüquqi-siyasi
qiymət alması, onun ideo­loqlarının, təşkilatçılarının və icraçılarının
layiqincə cəzalan­dırıl­ması, bütövlükdə insanlığa qarşı yönəlmiş belə qəddar
aktların gələcəkdə təkrarlanmaması üçün mühüm şərtdir”. Bütün bunlar, tarixi sənədlərə,
faktlara, Qarabağ müharibəsi iştirakçısı kimi şahidi olduğum məlumatlara əsaslanaraq
Xocalı soyqırımının təhlili və tədqiqini, dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasını əsaslandırmışdır.

Fəsildə, Xocalı soyqırımının baş
verdiyi tarixi şərait və həyata keçirilmə üsulları, səbəbləri faktlar və sənədlər
əsasında, müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır. Araşdırma nəticəsində bu qənaətə
gəlinmişdir ki, Xocalı soyqırımını həyata keçirən təşkilatçının və sifarişçinin
başlıca məqsədi xalqımızı müstəqillik yolundan döndərmək, onu yenidən öz təsir
dairəsinə qaytarmaqdan ibarət olmuşdur. Bu soy­qırımda icraçı kimi iştirak edən
ermənilərin əsas məqsədi Qarabağı və digər ərazilərimizi
işğal etmək idi. Düşmənlər məqsədlərinə çat­maq üçün
xalqımıza qarşı görünməmiş vəhşiliklərlə, insanlığa yaraş­mayan üsullarla dəhşətli
soyqırımı həyata keçirmişlər. Bunun nəti­cəsində torpaqlarımızın bir hissəsi
işğal olunmuş, minlərlə azər­baycanlı qətlə yetirilmişdir. Ancaq düşmənlərin
xalqımızı qorxutmaq və onu müstəqillik idealların­dan uzaqlaşdırmaq cəhdi baş
tut­ma­mışdır.

Fəsil yazılarkən Heydər Əliyevin “Xocalı
soyqırımının onuncu ildönümü ilə bağlı Azərbaycan xalqına müraciəti”ndən, İlham Əliyevin “Bəşəriyyətə
qarşı ən ağır cinayətlərdən olan Xocalı soy­qırımı Azərbaycan xalqının qan
yaddaşından silinməyəcək” Akade­mik Y.Mahmudovun “Xocalı soyqırımını və
erməni vəhşiliklərini bütün dünyaya çatdırmalıyıq”, “Xocalını unutma”,
professor O.Sultanovun “Xocalı soyqırımına aparan yol-hakimiyyət hərisliyi və cinayətkar
səhlənkarlıq”, Ş.Ş.Usubovun “Xocalı rayonunun 2018-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafın
yekunları və 2019-cu ildə qarşıda duran vəzifələr”; K.M.Məmmədovun “Xocalı
soyqırımını törədənlər layiqli cəzalarını alacaqlar”, “Xocalı soyqırımı”;
t.e.d. Q.hacıyevin “Xocalı faciəsi
Ermənistanın Azərbaycana qarşı torpaq iddialarının nəticəsidir”, t.e.d. Boran
Əzizin “Xocalı soyqırımı” Z.Sultanovun “Xocalı faciəsi”, Q.Qırxqızılının “Əsrin
faciəsi – Xocalı”, N.Yaqub­lunun “Xocalı qırğını”, S.Müslümqızının “Qar üstünə
qan yağırdı”, H.Məmmədovanın “Xocalı. Şəhidlər, şahidlər”, «Ходжалы. Хрони­ка
геноцида», «Ходжалинский геноцид. Фонд Г.Адиева» M.Şü­kürovun “Xocalı: Daş
yaddaşı, qan yaddaşı” R.Ağahüseynlinin “Xo­calı soyqırımı”, Z.Sultanovun
“Qarabağın qara günləri”, E.Əhmə­dovun “Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü” və digər
əsərlərdən bəhrələnmişik.

Xocalı qətliamının həyata keçirilməsi
üsulları və nəticələrini təhlil etməzdən öncə soyqırımı doğuran səbəblərə
aydınlıq gətirmək yerinə düşərdi. Belə ki, əzablı, çətin milli mübarizə nəticəsində,
1991-ci ildə dövlətimiz yenidən müstəqilliyini bərqərar etdi. Xocalı faciəsi
müstəqilliyimizə qarşı yönəldilmiş, məqsədli bir plan idi. Hər bir hadisəyə
doğru-düzgün qiymət verən dünya siyasətçisi Heydər Əliyev çıxışlarından birində
məsələyə belə münasibət bildirmişdir: “Xocalı faciəsi təsadüfi
hadisə deyildi. Dəhşətli Xocalı faciəsini törətməklə ermənilər xalqımızı
qorxutmaq, mübarizə əzmini qırmaq, onu tarixi torpaqlarımızın bir qisminin itirilməsi
ilə barışmağa məcbur etmək istəyirdilər. Lakin hiyləgər düşmən məqsədinə çata
bilmədi. Xalqımız öz dövlətinin suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğ­runda mübarizədə
daha da mətinləşdi, qəhrəmanlıq və dəyanət nümayiş etdirdi”.

Qərb dövlətlərindən,
Rəsmi Moskvadan dəstək alan mənfur siyasət sahibləri olan ermənilər çirkin
“Böyük Ermənistan” ideya­larını reallaşdırmaq üçün fürsəti əldən verməməyi qərara
aldılar. Məkirli və bədnam siyasətlərini həyata keçirmək üçün erməni lob­bisindən
hərtərəfli yararlanan bədnam “qonşularımız” məqsəd­lərinə çatmaq üçün türkə
qarşı terrorun bütün vasitələrindən istifadə etməyə başladılar. 1995-ci il
fevralın 25-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev Xocalı
soyqırımının üçüncü ildönümü ilə əlaqədar
Azərbaycan xalqına müraciətində qeyd etmişdir ki, “xaricdəki imperiyapərəst
qüvvələrin dəstəyi ilə törədilən bu soyqırımı erməni qəsbkarlarının müstəqil Azərbaycan
dövlətinə qarşı yeritdiyi məqsədyönlü təcavüz planının ən amansız həlqəsi,
misli görünməmiş vəhşilik aktı, təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün insanlığa
qarşı törədilmiş cinayət kimi XX əsrin tarixinə daxil olmuşdur. Azərbaycan
Prezidenti vurğulamışdır ki, günahsız dinc əhaliyə tutulmuş amansız divan,
ağlasığmaz qəddarlıq erməni irti­casının və onun xaricdəki havadarlarının iç
üzünü beynəlxalq icti­maiyyət qarşısında bütünlüklə açıqladı”.

XX yüzilliyin 80-ci illərinin sonunda
dünyada və o cümlədən SSRİ-də baş verən
ictimai-siyasi proseslər nəticəsində sosializm sis­temi iflasa
uğradı. SSRİ dünyada oynadığı hegemon rolunu itirməyə başladı. Belə bir vaxtda
digər amillərlə yanaşı, sovet imperiyasına qarşı, ərazisi ruslar tərəfindən
işğal edilərək zorla bu dövlətə bir­ləşdirilən xalqlar tərəfindən başlanılan
milli-azadlıq hərəkatı sovetlər
birliyinin çökməsini sürətləndirdi və bu proses sonda öz siyasi nəticəsini
verdi. Xalqımızın illərlə, uğrunda mübarizə apardığı müs­təqillik arzusu gerçəkliyə
çevrildi. Lakin, SSRİ süqut etdikdən sonra müstəqil milli dövlət
quruculuğu dövrünə qədəm qoyan Azərbay­canın vəziyyəti, həm götürdüyü xarici
siyasi kurs, həm də 1988-ci ildən başlayan erməni təcavüzü nəticəsində
xeyli ağırlaşdı.

Qeyd edək ki, milli azadlıq hərəkatının
gücləndiyi ərəfədə Azər­baycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində Moskvanın və erməni
lob­bisinin təhriki ilə ərazimizin bir hissəsinin qoparılması istiqamətində fəaliyyət
planı işə düşdü. Münaqişənin ilkin vaxtlarında Moskva, DQMV-nin nə Ermənistana
birləşdirilməsinə, nə də Azərbay­canın tərkibində qalmasına aid qəti bir qərar
qəbul etmədi. Bunu, o dövrdə Sov.İKP MK-nın Dağlıq Qarabağ haqqındakı qərarlarında,
Sov.İKP MK-nın Baş Katibi M.Qorbaçovun 1988-ci il 26 fevral çıxışında da görmək
mümkündür. İlkin baxışda belə təəssürat yaranır ki, Baş Katibin SSRİ-nin milli-ərazi
quruculuğu prinsipləri haqqında kifayət qədər aydın mövqeyi, məlumatı yoxdur.
Ancaq, hadisələrin sonrakı gedişi və təhlili göstərir ki, M.Qorbaçov düşünülmüş, dəqiq plan əsasında fəaliyyət göstərmişdi. SSRİ-də
milli münaqişələrin qızış­ması yönündə edilən hərəkətlərə qarşı, mərkəz tərəfindən
heç bir tədbir görülmürdü. Problemlə bağlı apardığımız tədqiqat və hadisə­lərin
müqayisəli təhlili bunun iki başlıca səbəbinin olduğunu gös­tərir.
Bu səbəblər eyni zamanda baş verən, bir-birilə bağlı
olan proseslər olmuşdur. Bunlardan birincisi – SSRİ-nin rəhbərliyinə daxil olan
adamların əksəriyyəti milli münaqişələr vasitəsilə Sovet imperiyasının
bütövlüyünü qoruyub saxlamaq niyyətində idi. Onlar əzəli Azərbaycan
torpağı olan Qarabağı ermənilərə vəd etməklə erməni-Azərbaycan müharibəsinə
start vermiş oldular. Bu yolla ruslar həm Azərbaycanı, həm də erməniləri əllərində
saxlamağı düşünürdülər. Ölkəmizin müstəqillik uğrunda mübarizəyə qalxması və
suverenliyini elan etməsi Qarabağın işğalına təkan verdi. Rus-erməni birgə
işğalı Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kiçik məntəqələrindən başlandı.

Xüsusi olaraq qeyd olunmalıdır ki, XX
yüzillik ərzində Rusiya iqtisadi-siyasi cəhət­dən zəiflədikcə laxlayan
imperiyanın bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün bir neçə dəfə milli münaqişələr,
qırğınlar törətmək siyasətindən “uğurla” istifadə etmişdir. Xalqımız bu siyasətin
ağrı-acısını bir neçə dəfə - 1905-1907, 1917-1920 və 1948-1953-cü illərdə
dadmışdır. Çar və sovet Rusiyası “parçala, hökm sür” siyasəti həyata keçirməklə
xalqları, o cümlədən azər­bay­canlıları əsarət altında saxlamaq, onları
milli-azadlıq mübarizəsindən yayındırmaq, Rusiya əsarətindən qurtarmaq niyyətindən
uzaqlaş­dırmaq siyasəti yeritmişdir.

Avropada və Amerikada ermənilərin
separatçı hərəkətləri “yeni­dənqurmanın” ilk dövrlərində demokratiya, insan haqları
uğrunda mübarizə adı altında mütərəqqi, sovet totalitarizminə qarşı çıxan qüvvə
kimi müdafiə və təbliğ olunmağa başlandı. Öz torpaqlarını müdafiə edən,
separatizmin əleyhinə olan Azərbaycan xalqı isə guya SSRİ-ni qoruyub saxlamaq
istəyən mühafizəkar, dindar, islam fundametalistləri kimi təqdim edildi. Ermənilərin
Xocalını əsas hədəflərdən biri kimi seçməsi təsadüfi deyildi; Düşmən Xocalını
işğal etməklə bir sıra məqsədlər güdürdü. Belə ki, Dağlıq Qarabağ regionunun
digər şəhərlərini ələ keçirmək üçün strateji üstünlük qazanmaq; Regionda yeganə
mülki hava limanına malik olan mühüm kommunikasiya mərkəzini ələ keçirmək;
Xocalıda törədilən soy­qırımı ilə psixoloji üstünlük əldə etmək və azərbaycanlıların
iradəsini qırmaq; Xocalıda və ətraf ərazilərdə olan tarixi izlər onların ərazi
iddialarını puça çıxartdığı üçün bu şəhəri yer üzündən silmək.

Dağlıq
Qarabağdakı hadisələr müstəqilliyimizin əleyhinə yönəlmişdir və Xocalı
soyqırımı da həmin prosesin kulminasiya nöqtəsi idi. Bu, əslində xalqımızın
müstəqillik mübarizəsinin məhv olması üçün hazırlanmış ssenari olsa da, bu
ssenarinin həyata keçirilməsində alət rolunu oynayan ermənilər, mənfur “planı” soyqırımı kimi həyata keçirdilər.

Beləliklə,
ermənilər Qarabağın dağlıq ərazisinin bir hissəsindən ibarət olan Dağlıq
Qarabağı coğrafi anlam kimi deyil, siyasi termin kimi irəli atmaqla onu ələ
keçirmək uğrunda mübarizəyə başladılar.

Dağlıq Qarabağ bölgəsinin erməniləri Azərbaycan
dövlətində yaşayan milli azlıqlardan biridir və bu baxımdan ermənilərin öz müqəddəratını
təyinetmə hüququnu bəhanə edərək bu torpaqların Ermənistana birləşdirilməsi
üçün atdığı bütün addımlar beynəlxalq hüquq normalarının kobud şəkildə
pozulması deməkdir.

Prezident
İlham Əliyev çıxışlarından birində göstərmişdir ki, Sov. İKP və Sovet hökumətinin
rəhbərliyi SSRİ-nin süqutunun qar­şısını almaq, imperiyanın ərazi bütövlüyünü
qorumaq və əhalinin diqqətini mühüm məsələlərdən yayındırmaq üçün
respublikalarda milli qarşıdurma yaratdı”.

Məhz, Moskvanın xeyir-duası ilə Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vila­yətinin erməniləri arasında Ermənistanla birləşmək uğrunda
“Miat­sum” (birləşmə) hərəkatı başlandı. Vilayətdə uzun müddət gizli fəa­liy­yət
göstərən, Ermənistanda yaradılmış “Qarabağ Komitəsinin” bir qolu olan “Krunk”
(“Durna”) adlı cəmiyyət açıq mübarizəyə keçdi.

Ermənistanda dövlət səviyyəsində gizli
dəstələr yaradıldı. 1988-ci il fevralın 19-da Yerevandakı “Ermənistanda ermənilər
yaşama­lıdırlar”, “Ermənistanı türklərdən təmizləməli” kimi antitürk şüar­larla
mitinqlər keçirildi. Vilayətin şovinist ruhlu erməniləri də onlar­dan geri
qalmadı, mitinqlərə başladı. 1988-ci il fevralın 20-də DQMV-i sovetinin
deputatları, vilayətin Azərbaycan SSR-in tərki­bindən çıxarılıb Ermənistan SSR-ə
verilməsi qərarına səs verdilər. Qeyd edək ki, vilayət sovetinin azərbaycanlı
deputatları bu səsver­mədə iştirak etməkdən imtina etdilər. Vilayət sovetinin
erməni deputatları Moskva, Bakı və Yerevan Ali Sovetlərinə “müraciət” göndərdilər.
1988-ci ilin iyununda Ermənistan SSR Ali Soveti “DQMV-i sovetinin Ermənistana
birləşdirmək” qərarına razılıq verdi. Bu, bir tərəfdən SSRİ-nin milli-ərazi
quruluşu prinsiplərinə zidd idi, digər tərəfdən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə
kobudcasına qəsd idi.

Ermənistan parlamenti 1989-cu il
dekabrın 10-da “Dağlıq Qara­bağın Ermənis­tana birləşdirilməsi”, yəni qonşu
dövlətin ərazisinin bir hissəsinin ilhaq olunması haq­qında heç bir hüquqi əsası
olmayan qərar qəbul etdi. Bu, əslində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə və
suverenliyinə qəsd idi və münasibətləri daha da kəskinləşdirdi.

Dağlıq
Qarabağda yaşayan, terrorçuluq və separatçılıq mövqe­yində
dayanan ermənilərə Ermənistana birləşməyin zəruri olduğu ideyasını qəbul etdirən Ermənistan Respublikası
Rusiyadakı himayə­darlarının havadarlığı ilə Azərbaycan ərazisinə hərbi qüvvə
gön­dərərək açıq təcavüzə başladılar.

Acınacaqlı hal orasında idi ki, belə
vaxtda Azər­baycana rəhbərlik edənlərin problemi həll etmək üçün konseptual
yanaşması, aydın, düşünülmüş proqramı yox idi.

Sovetlər Birliyinin dağılmasının
mümkünlüyünə inanmayan o zamankı Azərbaycan rəhbərliyi Dağlıq Qarabağ qondarma
prob­leminin həllində Moskvaya hədsiz inam və ümid bəsləyirdi və bu özünü
doğrultmadı. Moskvadan asılı siyasət yürüdərək milli ordunun
yaradılmasına nail olmayan Azərbaycan rəhbərliyindən fərqli olaraq Ermənistan
öz ərazisindəki keçmiş 7-ci sovet ordusunun bazasında güclü ordu yarada
bilmişdi. Sovet ordusundan həm texnika, həm də canlı qüvvə köməyi alan ermənilərin
Dağlıq Qarabağda və Ermənistanla sərhəd bölgələrdə artan təcavüzünün qarşısını
almaq getdikcə çətinləşirdi.

Rusiya
SSRİ dağıldıqdan sonra keçmiş sovetlər birliyi ərazisində öz hegemon­luğunu
saxlamaq üçün Müstəqil Dövlətlər Birliyi ideyasını ortaya atdı. Azərbaycan bu birliyə daxil olmağa tələsmədi,
bunu xeyli götür-qoy etdi. Ermənistan isə əksinə, dərhal oraya üzv oldu.
Bununla da, onlar Rusiyanın timsalında özlərinə təkrar və həm də güclü havadar
tapdılar.

Dağlıq
Qarabağ problemini ortaya atmaqla Ermənistan vasitə­silə Azərbay­cana təzyiq edən
Rusiyanın bu siyasəti erməni təca­vüzkarlarını həm şirnikləndirdi, həm də gücləndirdi.

Ermənilər
eyni vaxtda həm DQMV-nin içərisində yaşayan azər­baycanlılarla, həm də sərhədyanı
rayonlarda mübarizə apar­mağın çətinliyini bildiyindən əvvəlcə Vilayətin içərisindəki
azərbaycanlılar yaşayan məntəqələri zəbt etmək taktikasını seçdilər.

Ancaq
istər ermənilər, istərsə onlar üçün planı hazırlayan Moskva, istərsə də ermənilərin
Avropa və Amerikadakı havadarları başa düşürdülər ki, Ermənistan ərazisində azərbay­canlılar
yaşadığı dövrdə bu planı reallaşdırmaq mümkün deyil. Bu səbəbdən öncə azərbaycanlılar
Ermənistandan – öz ata-baba torpaqlarından, əzəli yurd­­larından qovulmalı idi.

Rusiyadan
kömək alan ermənilər azərbaycanlılar yaşayan kənd­ləri, şəhərləri zəbt etmək,
onların daimi sakinlərini sıxışdırıb qov­maq, yaxud qətlə yetirməklə Dağlıq
Qarabağı Ermənistana birləş­dirmək, bu baş tutmasa müstəqillik əldə etmək niyyətində
idilər.

1991-ci ilin payızında Rusiya və Ermənistan
arasında “Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında” müqavilə
bağlan­ması Rusiyaya, DQMV-də yaşayan erməniləri Azərbaycana qarşı açıq-aşkar
silahlandırmaq imkanı verdi. Bu özünü çox gözlətmədi. Belə ki, 1991-ci ilin
noyabr ayının 20-də içərisində Azərbaycanın dövlət və hökumət rəhbərliyinə
daxil olan şəxslərlə bərabər SSRİ Müdafiə Nazirliyinin, Rusiya və Qazaxıstanın
müşahidəçilərini Xoca­vənddə yaşayan azərbaycanlıların qətlə yetirilməsini
araşdır­mağa gedən adamların olduğu vertolyot erməni terrorçularının atəşi nəticəsində
məhv edildi. Bu terror aktı nəticəsində 22 nəfər faciəli şəkildə həlak oldu.
Bundan sonra Dağlıq Qarabağdakı azərbay­canlılar yaşayan əraziyə erməni
terrorçularının hücumları daha da gücləndi. Füzuli rayonunun Arış, Cuvarlı, Çimən,
Xələfşah, Axullu, Goranboy rayonunun Şəfəq, Zeyvə və digər kəndlərinə erməni
basqınları nəticəsində xeyli ziyan vuruldu, onlarla ev viran edildi ölən və
yaralananlar oldu.

1991-ci ilin dekabr ayının 23-də 500 nəfərlik
erməni qoşunu Xankəndində yerləşən 366-cı rus alayının əsgərləri və hərbi
texnikası ilə birlikdə Dağlıq Qarabağın Meşəli kəndini tam mühasirəyə aldılar. Kəndi
qoruyan könüllü döyüşçülərin və onlara köməyə gələn Xocalı, Kosalar və Qaragav könüllü
özünümüdafiə dəstələrinin üzvlərinin qəhrəmancasına müqa­vimətinə baxmayaraq, kənd
işğal edilib yerlə yeksan edildi.

Həmin döyüşlərdə ermənilər dinc sakinlərdən
27 nəfəri öldür­müş, 15 nəfərdən çox adamı ağır yaralamışdılar. Öldürülənlər
ara­sında azyaşlı məktəbli və 75 yaşlı qoca da var idi. Öldürülənlərin 11 nəfərinə
ermənilər od vurub yandırmışdı. Sonralar kəndin müda­fiəçilərindən olan Faiq
Ağayev göstərdiyi igidliyə görə ölümündən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
adına layiq görülmüşdür.

Ümumiyyətə, Qarabağ hadisəsi
başlanandan 1991-ci ilin noyabr ayna qədər Ermənistan silahlı birləşmələrinin
hücumu nəticəsində, azərbaycanlılarla ermənilər arasında 2559 toqquşma, 318
silahlı basqın, 1388 dəfə ermənilər tərəfdən atəşə tutma halları qeydə alınmış,
1318 nəfər azərbaycanlı yaralanmışdırlar. Azərbaycanlılara məxsus 1134 ev və
119 digər obyekt dağıdılmışdır.

Belə bir şəraitdə MDB
Silahlı Qüvvələrinə məxsus olan 4-cü ordunun 23-cü Gəncə diviziyasının Xankəndindəki
366-cı alayın bütün hərbi texnikası və sursatının ermənilərin əlinə keçməsi
gündən-günə reallaşırdı. Qeyd edək ki, bu alay hələ 1985-ci ildə Gəncədən Xankəndinə
köçürülmüşdü. Ştat üzrə 1800 hərbi qulluqçusu, 100-ə yaxın hərbi texnikası var
idi. MDB Silahlı Qüvvələrinin Quru qoşunlarının
Baş Qərargahının rəisi general-leytenant Ter-Qriqoryants da milliyyətcə erməni
idi və o da erməni terrorçularına kömək edirdi. 366-cı alayda xidmətdə olan
zabit və gizirlərin 50-dən artığının erməni olması və eyni zamanda bir çox
başqa millətlərdən olan zabitlərin də onların tərəfində olması vəziy­yəti çətinləşdirirdi.
1991-ci ilin yayından polkun komandiri təyin edilmiş polkovnik Zaviqorovun erməni
terrorçularının tərəfini saxlaması da azərbaycanlıların işini pisləşdirdi,
1992-ci il yanvar ayının 12-13-də Xankəndindəki 366-cı alayda hərbi xidmət keçən
əslən Özbəkistan və Türkmənis­tandan olan yeddi nəfər əsgər qaç­araq Xocalıya gəlmişdilər
Onlar bildirmişdilər ki, ordunun rəhbərliyi nəinki silahların, texnikanın bir
hissəsini erməni yaraqlılarına verir, həm də əsgərləri azərbaycanlılara qarşı
atəş açmağa məcbur edir. Bu alayda hərbi xidmətdə olan milliyətcə rus,
ukraynalı, moldavan əsgərlərdən də qaçanlar var idi. Həmin əsgərlərin də getməyə
başqa yerləri olmadığı üçün onlar da Xocalı şəhərinə pənah gətirmişdilər və şəhər
işğal olunduğu zaman yerli əhali ilə birlikldə Xocalını tərk etmiş, hətta bəziləri
həlak olmuşlar. Onların qaçma səbəblərinə aydınlıq gətirən ifadələri 366-cı alayın
qətliamdakı rolunu öyrənmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Məsələn, alayın
sıravi əsgəri Yuri Şvelyov deyirdi ki, “Alayda tam azğınlıq hökm sürür. Zabitlərin üçdə bir hissəsi
ermənilərdir. Bəzən onlar əsgərləri və sürücü mexanikləri məcbur edirlər ki,
zirehli maşınları hissənin ərazisindən çıxarıb quldurların döyüş mövqeyinə gətirsinlər.
Sonra da özləri azərbaycanlılar yaşayan kəndlərə atəş açırlar”. Yaxud alayın
başqa bir sıravi əsgəri Yuri Yakoviç bildirirdi ki, “Bizə
hər gün xristianlığımızı xatırladır, buna görə də müsəl­manlara qarşı vuruşmağa
borclu olduğumuzu aşılayırdılar. Biz dörd əsgər buna dözməyib alayı tərk
etdik”.
Bundan başqa 366-cı alayda xidmət edərək, oradan qaçmış baş
serjant Aleksey Melnikov, serjant Dmitri Çarıyev, sıravi əsgərlər Aleksandr
Boldov, Oleq Makovski və Əlişir Yeqamqulov Bakı şəhərində mətbuat konfransı
keçirərək ordunu tərk etmələrinin səbəbini izah etdilər. A.Melnikov qaçma­larının
səbəblərindən bəhs edərkən şahidi olduğu hadisələri qətiyyən gizlətmək fikrində
olduğunu bildirib deyirdi: “Ordudan tərxis olun­mağımıza cəmi beş-altı gün
qalırdı. Fevralın 13-də rotaya yenicə təyin olunmuş komandirimiz bildirdi ki, “əgər
pul qazanmaq istə­mirsinizsə, evinizə qayıda bilərsiniz. Hansı yolla pul qazana
bilə­cəyimizi soruşarkən dedi ki, yaxın günlərdə irimiqyaslı döyüş əmə­liy­yatı
gözlənilir, türkləri qırmaq lazım gələcək. Təbii ki, müəyyən risk olacaq. Yəni
heç kim heç kəsə havayı pul verməyəcək”.

“Doğrusu bu sözlərdən mənim tüküm ürpəşdi.
Canlı insanı, bəlkə də dinc adamları öldürməyə görə pulla şirnikləndirmək! İy­rənc,
ağlasığmaz vəhşilik!!! Bizi muzdla qatillərə çevirmək istəyir­dilər!

Əslində, bizim rota silah anbarını
qoruyurdu. Lakin necə qoru­yurdu?! Erməni zabitlər istədikləri vaxt həmin
silahları döyüş mövqelərinə çıxarır, azərbaycanlılar yaşayan kəndləri atəşə
tutur­dular. Biz, indi burada gördüyünüz əsgərlər həmin qanlı cinayətlərdə
bilavasitə iştirak etməsək də, müqavimət göstərməkdə də aciz idik.
Özbaşınalığın tüğyan etdiyi alayda bəyənilməyən sözə görə amansız cəza hazır
idi. Hətta məhkəməsiz, filansız güllələyərdilər də.

Doğrusu nə üçün orduda qaldığımızı
bilmirdik. İki respublika­nın daxili işlərinə qarışmaq çoxumuzun ürəyincə
deyildi”.

Biz, altı nəfər əsgər əvvəlcə meşə yolu
ilə, böyük çətinliklə, əzab-əziyyətlə Ağdama gəlib çıxa bildik. Oradan
avtobusla Gəncəyə gəldik. Lakin, üstümüzdə heç bir sənəd olmadığına görə evimizə
uça bilmədik. Oradan Azərbaycan Respublikası Milli Ordusunun rəh­bərləri köməklik
göstərdilər. Lazımi sənədlər verib qatarla Bakıya yolladılar. İndi ən böyük
arzumuz doğma ocağa qayıtmaqdır. Ara­mız­da rus da var, moldavan da, tatar da,
özbək də. Heç birimiz qan tökülməsinin tərəfdarı deyilik. Bütün Azərbaycan
xalqına haqq işin­də uğurlar arzulayırıq”.

“Nə geyimimizə, nə yeməyimizə, nə də
dincəlməyimizə diqqət yetirən var. Hərdən lap quru yerdə yatırıq... Ermənilər
alaya gəlib tut arağı satırlar. Pul hardan idi içki alaydıq? Kim nə çırpışdıra
bildi, - ya patrona, ya avtomata, ya da qumbaraya dəyişirdi arağı. Zabitdən
tutmuş sıravi əsgərlərədək hamı sərxoş gəzir. Dava-dalaşsız gün olmur”.

Pavel Zuyev, Aleksey Bondarev və Pavel
Natikinin dedikləri: “Erməni zabitləri hamını azərbaycanlılarla döyüşə məcbur
edirlər. Əmrə tabe olmayanlar yerindəcə güllələnir. Kim bacarırsa başını götürüb
qaçır. Bir dəfə 12 nəfər öz aramızda sözləşib ağ bayrağı əlimizə, aldıq və
qaçdıq. Ağdərə tərəfdə bizi atəşə tutdular. Ağdama yalnız 6 nəfər sağ-salamat
çata bildi”.

Dəqiq faktlar əsasında deyə bilərik ki,
alayın döyüş texnikası, şəxsi heyəti tez-tez erməni quldurlarının “xahişini”
yerinə yetirirdi. Həm də bu zaman xüsusi haqq-hesab sistemi, yəni rüşvət alma
mexanizmi mövcud olmuşdu. Məsələn, ZTR-in azərbaycanlılara qar­şı döyüş əməliyyatında
iştirakına görə komandirə 5 min rubl, atəşə tutmaya görə min rubl və 20 litr spirt
və digər ərzaqlar verilirdi.

Xocalı soyqırımı zamanı 366-cı
motoatıcı alayın xüsusi şöbə­sinin (№02270) rəisi olmuş Rusiya Federasiyasının
Baş Kəşfiyyat İdarəsinin polkovniki Vladimir Romanoviç Savelyevin məlumatları
isə daha tükürpədicidir. O, Xocalı soyqırımı ərəfəsi və günlərində 366-cı
alayda baş verənləri, erməni və rus əsgərlərinin hərəkət­ləri, Azərbaycandakı
ictimai-siyasi vəziyyəti Kremlə, müdafiə Nazirli­yinə, Baş Kəşfiyyat İdarəsinin
generallarına 19 səhifəlik məxfi məlumat – arayış göndərməklə bildirmişdi. Xidməti
vəzifəsi ilə əlaqə­dar hadisələrin ən qaynar yerlərində olan, dəqiq məlumatlara
malik polkovnik proseslərin canlı şahidi olmuşdur. O yazır ki, “mayor Aşin
Simonyan 26 nəfərlik dəstəsi ilə Xankəndinə gəldikdən sonra 366-cı alayın içərisində
asanlıqla öz dayaqlarını qura bildilər. Polkovnik Yevgeni Zaviqarova nağd 36
min ABŞ dollarını tanışlıq üçün “hədiyyə” etdilər. Məlumata görə, 23-cü
diviziyanın komandiri general-mayor Boris Budeykin polkovnik Zaviqarovu buna
görə ittiham edib”.

Polkovnik V.Savelyev bu alayın ermənilər
tərəfindən azərbay­canlılara qarşı döyüşlərdə iştirakı barədə yazır: “Əslində
millət­lər­arası münaqişəyə cəlb olunmuş 366-cı alay ətrafında həmin prob­lemlər
daha qabarıq nəzərə çarpır. Hərbi əməliyyat­larda alayın er­mənilərin tərəfinə
keçib azərbaycanlıları qırması, hərbi texnika və silahları ermənilərə verməsi məsələsi
artıq siyasi əhəmiyyət daşı­yırdı.... Polkovnik Zaviqarov və başqa vəzifəli şəxslər
Xocalı isti­qamətindəki döyüş nöqtələrini ləğv etmək
haqqında ordu və dairə komandanlığının rəsmi icazəsi ilə Xocalı istiqamətində
gedən əmə­liyyatlarda ermənilərlə birləşdi. Nəticədə bir gün ərzində
49 nəfər azərbaycanlı meydanlara yığılıb güllələndi... Qərargah rəisi, pol­kovnik-leytenant
Sergey Kraumnin, birinci motoatıcı batalyonun komandiri, polkovnik Arkadi
Moiseyev, ikinci batalyonun komandiri mayor Serj Ohanvan, üçüncü batalyonun
komandiri mayor Qavril Nabokix, kapitan İshaq Lixodyan... ayrı-seçkilik edir.
Dinc əhalini zonalardan uzaqlaşdırarkən ermənilərlə daha çox məşğul olurdular.
Köçürmə zamanı 58 nəfər azərbaycanlı öldürüldü”.

Onu da qeyd edək ki, azərbaycanlılara
qarşı əməliyyatlarda DQMV-də yerləşən ruslara məxsus digər batalyonlar da
yaxından iştirak etmişdilər. Onlar belə əməliyyat­larda “yuxarıların tapşırığı”
ilə yanaşı, həm də ermənilərlə də sövdələşərək pul qazanırdılar. Məsələn, “Xankəndi
şəhərindəki 463-cü Əlahiddə Kimyəvi-müha­fizə batalyonu
və 909-cu Əlahiddə Kəşfiyyat batalyonunun döyüş planları ilə bağlı, ermənilər
tərəfindən vuruşması barədəki əmrin qiyməti 18 min dollar idi”.

Faktların, sənədlərin
və bu məsələ barəsində müxtəlif ölkələrdə çapdan çıxan yazıların təhlili göstərir
ki, ermənilərə Avropa ölkə­lərindən də, xüsusilə Fransadan müntəzəm silah,
sursat, ərzaq və s., göndərilmişdir. Məsələn, onlarca belə yazıların birində
göstərilir: “... Üstəlik Fransadan göndərilən 142 ədəd avtomat, 7 min 600 ədəd
gül­lə, 460 ədəd zirehli jilet, 11 ton konservləşdirilmiş yemək, min iki yüz
cüt ayaqqabı, 146 ədəd tapança... ermənilərin istifadəsinə verildi. Amerikada
istehsal olunmuş 149 ədəd ratsiya da ermənilərə pay­landı”.

Bundan əlavə 366-cı alayın nəzdinə
“Klukin erməni cəbhəsi” deyilən “rota” yaradılmışdı. Bu rotanın özəyini Livan,
Amerika, Kanada, İran, İsveç və Hollandiya­dakı... erməni quldur birləşmələri təşkil
edirdi. 1988-ci il fevralın 17-də qızlardan ibarət “Şuşanik” adlı erməni
snayperçilər dəstəsi həmin birləşməyə qoşulmuşdu. Düşün­cələrində türk düşmənçiliyi
hopdurulan, insan idrakından uzaq olan “Şuşanik” snayperçiləri Livandan gətirilmiş
muzdlu qatillər idi. “Klu­kin
erməni cəbhəsi”nə quldur, cani Xaçik Vartanyan rəhbərlik edirdi. Ümumiyyətlə,
tarixə nəzər saldığımız zaman erməni millətçilərinin öz niyyətlərinə çatmaq
üçün həlledici qüvvəyə sahib olan şəxslərdi ələ almaq məqsədilə ən müxtəlif nanəcib
üsullardan istifadə etdiklərini, hətta öz qadınlarını belə satmaqdan çəkinmədiklərini,
SSRİ dövründə bir çox yüksək vəzifəli şəxslərin katibələrinin məhz erməni millətindən
olmalarını görərik.

Qeyd edək ki, erməni millətçi-şovinistlərinin
hazırladıqları əməliyyatlar “Haydad” və “ASALA” terror təşkilatları ilə birgə
icra olunurdu.

SSRİ-nin, sonralar isə MDB-nin IV
ordusunun 23-cü divizi­yasının Xankən­dində yerləşən 366-cı motoatıcı alayının
hərbi tex­nikasından Xocalıya qarşı istifadə ediləcəyi barədə respublika rəh­bərliyinə
xəbər verilmişdi. Ona görə respublika rəhbərliyi, ictimaiy­yəti IV Ordunun
komandanı general Popovdan bunun ən qısa müddətdə qarşısını almağı tələb etdilər.
Hətta alayın çıxarılma müddəti də - 1 mart 1992-ci il müəyyən edilmişdi. Lakin
bunun heç bir xeyri olmadı. Əksinə, alayın qulluqçuları texnikanı ermənilərə
satmaq işini daha da artırdılar. Məsələn, respublika təhlükəsizlik xidməti
radio dalğa tutanların
ratsiya ilə danışan 366-cı alayın 13-cü və 53-cü hərbi qulluqçusunun silah
alveri ilə əlaqədar bir milyon barədə mübahisəsinə dair qeyd etdiyi “Gələndə
demişdin ki, bizim üçün bir milyon pul saxlamalısan. Bilmirəm milyondur, milyon
deyil, amma yarısı bizimdir” sözləri bunu bir daha təsdiq edir.

Qeyd edək ki, ermənilər silah-sursatı
rüşvət və ya oğurluq ilə əldə edə bilmə­dikdə Sovet Ordusunun silah anbarlarına
hücumlar təşkil edirdilər. Belə ki, 1990-cı il 1 yanvarından 1992-ci ilin iyunu­nadək
Zaqafqaziyada silah anbarlarına 294 dəfə hücum olmuşdur ki, onun da 130-u Ermənistanın,
164-ü isə Dağlıq Qarabağ erməni­lərinin payına düşmüşdür. Doğrudur, bir sıra
hallarda Sovet-rus ordusunun rəhbərlərinin razılığı ilə silahlar əl altından
satılır, özlərini bir növ sığorta etmək üçün sonradan bu bazalara hücum
tamaşaları düzəldilir və yanğın törədilirdi.

Moskva mətbuatında və elmi-kütləvi nəşrlərində
belə məlumat­ların yayılması bu ölkənin siyasi rəhbərliyini tənqiddən qorumaq,
soyqırımda ordunun iştirakından, silah-sursatı satmasından guya xə­bər­siz
olmasını təbliğ etmək məqsədi də daşıyırdı.

Vaxtilə dinc, silahsız adamları
qırmaqla, itaətə gətirməklə öz “beynəlmiləlçilik” borcunu Macarıstanda,
Çexoslovakiyada, Polşa­da, Əfqanıstanda yerinə yetirib “qəhrəmanlıq” təcrübəsi
toplayan Sovet Ordusu özünü 1989-cu ilin aprelində Tbilisidə, 1990-cı ilin
yanvarında Vilnüsdə və Bakıda bir daha göstərmişdi.

İndi, bu “şanlı ordu” qısa bir müddətdə
xalqımıza qarşı növbəti dəfə soyqırımda iştirak etməyə hazırlaşırdı.

Müasir silahlardan, o cümlədən xarici
silahlardan geniş istifadə edən erməni terrorçularının cəbbəxanası hər gün Azərbaycan
əraziləri üstündən keçib gələn, tanınma nişanı olmayan vertolyotlar vasitəsilə
gücləndirilirdi.

Hərbi texnikada azərbaycanlılardan
üstün olan ermənilər 1991-ci ilin oktya­brından 1992-ci ilin yanvarınadək
Xocalı rayonunun Cəmilli, Meşəli kəndləri, Xankəndi şəhərinin Kərkicahan qəsəbəsi,
Ağdərə rayonunun İmarət Qərvənd kəndi, Xocavənd rayonunun Xocavənd, Tuğ kəndləri,
keçmiş Hadrut rayonunun Axullu, Sala­kətin kəndləri, Goranboy rayonunun
Ballıqaya və Başqışlaq kəndləri ermənilər tərəfindən işğal edilərək
yandırılmış, məhv edilmişdi.

Qeyd
edək ki, ermənilər coğrafi şəraitinə görə hər tərəfdən erməni kəndləri ilə əhatə
olunmuş Azərbaycanlılar yaşayan kənd­lərini birinci növbədə işğal edirdi. Bu
taktikada başlıca məqsəd vilayətdən kənardakı azərbaycanlılar yaşayan rayonlara
daha çox yaxınlaşmaq idi.
İşğal planlı sürətlə aparılırdı. Əvvəlcə kənd terror­çular tərəfindən hər
tərəfdən mühasirəyə alınır, müntəzəm olaraq atəşə tutulur, sonra isə zəbt
edilib məhv olunurdu.

Xocalı qətliamı ərəfəsində ermənilər
Xocavənd rayonunun Qara­dağlı, Əmiral­lar, Ağdərə rayonunun Umudlu, Şuşa
rayonunun Malıbəyli, Quşçular kəndlərini hər tərəfdən mühasirəyə almışdılar.
Strateji cəhətdən çox böyük əhəmiyyəti olan bu yaşayış məntə­qə­lərinə gedən
keçidlər, yollar erməni silahlıları tərəfindən tutulmuşdu.Onlar bu yerləri zəbt etməklə Qarabağın
şimalından cənubuna, şərqindən qər­binə sərbəst hərəkət imkanı əldə edə bilərdilər.
Azər­baycanlıların hərbi texnikasının, silah və sursatın daim çatışmaması erməni
terrorçularının gündən-günə güclənən hücumlarının qarşısını almaqda çətinlik
yaradırdı.

1992-ci ilin yanvarın 21-də Qaybalı,
fevralın 12-də Quşçular və Malıbəyli, fevralın 17-də isə Qaradağlı kəndləri ermənilər
tərəfindən zəbt edilib yandırıldı.

 1992-ci il yanvarın 28-də Ağdamdan Şuşaya uçan
"Mİ-8" mülki vertolyotunun erməni terrorçuları tərəfindən Xankəndi
istiqamətindən vurulması dinc azərbaycanlılara qarşı törədilmiş növbəti terror
hadisəsi idi. Şuşanın Xəlfəli kəndi yaxınlığında baş vermiş həmin hadisə
nəticəsində əksəriyyəti qadın və uşaqlardan ibarət 41 sərnişin və 3 ekipaj
üzvü, ümumilikdə 44 nəfər həlak olmuşdur. Bəzi mənbələrdə həmin hadisənin
qumbaraatan vasitəsilə törədilməsi göstərilmişdir. Lakin, qeyd olunan hadisənin
şahidi olmuş yerli sakinlərdən olan Şahmar Usubovun veridyi məlumata görə mülki
şəxsləri daşıyan həmin vertolyot Xankəndi istiqamətindən hərəkət edən
“krakadil” adlanan hərbi vertolyot tərəfindən vurulmuşdur. Qeyd olunan hərbi
vertolyot isə ermənilərə yalnız Sovet ordusunun yüksək hərbi vəzifəli şəxsləri tərəfindən
“bəxşiş” edilə bilərdi. Bu bir daha onu sübut edir ki, həmin vaxt erməni
mənfurları müxtəlif üsullarla bəzi yüksək hərbi vəzifəli şəxsləri ələ almağı
bacarmışdılar.  

Bildiyimiz kimi həmin hadisədən iki ay əvvəl - 20 noyabr 1991-ci ildə ermənilərin
Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi yaxınlığında "Mİ-8" vertolyotunu
atəşə tutması nəticəsində Azərbaycanın bir çox dövlət xadimləri və jurnalistlər
həlak olublar. Həlak olanlar arasında dövlət katibi Tofiq
İsmayılov, baş prokuror İsmət Qayıbov, dövlət müşaviri, sabiq daxili işlər naziri Məhəmməd Əsədov, millət vəkilləri Vaqif Cəfərov, Vəli Məmmədov, baş nazirin müavini Zülfü Hacıyev, Prezident Aparatının şöbə müdiri, Qazaxıstan daxili
işlər nazirinin müavini Sanlal
Serikov, Azərbaycan Dövlət
Televiziyasının jurnalisti Alı Mustafayev də
olub. Ümumilikdə qəza nəticəsində 22 nəfər həlak olub. Məhz bu hadisə ermənilər
tərəfindən Azərbaycanı daxildən sarsıtmağa, yenicə müstəqqiliyi elan etmiş bir
dövlətin dövlətçilik ənələrini məhv etməyə və milli ruh düşkünlüyü yaratmağa
hesablanmış qanlı terror hadisəsi idi.  

Ermənilər fevralın 11-də beş aya yaxın
mühasirədə saxladığı Şuşa rayonunun Malıbəyli və Quşçular kəndlərinə üç tərəfdən
tanklar və zirehli maşınlarla hücum etmişdilər.

Yerli sakinlər, kəndlərin mühafizəsində
dayanmış milis işçiləri və özünü­mü­dafiə qüvvələri düşmənə ciddi müqavimət
göstərmişlər. Lakin qüvvələr nisbəti qeyri-bərabər olduğuna görə tədricən geri
çəkilməyə məcbur olmuşlar. Bu hücum zamanı 28 nəfər öldürülmüş, 39 nəfər ağır
yaralanmış, bir neçə nəfər isə erməni quldurları tərəfin­dən girov
götürülmüşdür.

Yüzlərlə sakin, o cümlədən qadınlar və
uşaqlar dağlara çəkil­miş, meşə ilə Ağdam rayonunun Gülablı kəndinə üz
tutmuşdular. Yollar isə Əsgəran rayonunun Harov kəndi yaxınlığından keçirdi. Məsələdən
xəbərdar olan ermənilər yolu kəsərək onları yenidən gülləyə tutmuşdular. Bir
neçə saat davam edən atışmadan və xeyli itkidən sonra müha­sirəni yarıb səhərə
yaxın Ağdamın Gülablı kən­dinə gəlmək mümkün olmuşdu.

Erməni quldurları azərbaycanlıların bir
çöp də çıxara bilmə­dikləri dolu evləri talan etməklə yanaşı, iki mindən çox
qaramal, qoyun-quzu ələ keçirdilər.

Malıbəyli və Quşçular kəndindən 4 min
adam didərgin salınmış və respubli­kanın müxtəlif bölgələrinə pənah aparmalı
olmuşdu.

Ermənilər Qaradağlı kəndini işğal edərkən
xüsusi amansızlıq göstərmişlər. Strateji əhəmiyyətli ərazidə yerləşən bu kənd 4
il (1988-1992) ərzində düşmənlərə qarşı qəhrəmancasına mübarizə aparmış və 77 nəfər
şəhid vermişdir. 1992-ci il 15-17 fevralda üç gün ərzində ağır döyüşlərdən
sonra ermənilər bu kəndi işğal edib, büsbütün yandırıb məhv etdilər. Erməni
faşistləri döyüş zamanı ağır yaralanan və hərəkət edə bilmədiyindən əsir düşən
48 nəfər azər­baycanlını rəhm etmədən xüsusi amansızlıqla qətlə yetirdilər.

Ümumiyyətlə,
ermənilər əldə etdikləri üstünlükdən istifadə edib işğal etdikləri yaşayış məntəqələrində
evləri uçurur, tikililəri yan­dırırdılar ki, heç bir sakin bu yerlərə köçüb
qayıda bilməsin.

Bu cəhətdən bəşəriyyətin haqlı olaraq lənətlədiyi
alman faşizmi erməni faşizmindən tamamilə fərqlənir. Belə ki,
almanların işğal etdiyi ərazilərdə yerli dinc əhali yaşayır, maddi-mədəniyyət
abidələri isə qorunub saxlanırdı. Almanlar yalnız hakimiyyəti dəyişirdilər.
Əhalinin evi və təsərrüfatı çox zaman istifadəsində qalırdı. Erməni
faşizminin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ermənilər hansı ərazini tuturdularsa,
orada nəinki bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmır, dinc əhalini öldürür,
hətta maddi mədəniyyət abidələrini dağıdır, kəndləri yerlə yeksan edir, bir
sözlə yandırılmış torpaq siyasəti aparırdılar.

Beləliklə, ermənilərin
azərbaycanlıların yaşayış məntəqələrini daimi gərginlikdə saxlamaq, onların
mövqeyini zəiflətməklə işğal etmək və ərazilərini genişləndirmək kimi
təcavüzkar planı tədricən həyata keçməkdə idi. Artıq növbə Xocalıya çatmaqda idi. Xocalının o dövrkü icra
başçısı və prokuroru respublika rəh­bərliyinə göndər­diyi məktubda bu şəhərin əhəmiyyətini
xatırladaraq yazırdılar ki, “...bütün hadisələr Xocalının üstündədir. Xocalı
gedərsə Dağlıq Qara­bağ erməni­lərindir. Biz Xocalını saxlasaq Dağlıq Qarabağ
bi­zim­dir. Xocalı Azərbaycanın taleyini həll edir”. Əslində böyük stra­teji əhəmiyyətə
malik olan Xocalı, Aran Qarabağı ilə Dağlıq Qara­bağ arasında bir bağlayıcı həlqə
rolunu oynayırdı.

Qeyd edək ki, 1988-ci ilin fevralında – Azərbaycanda
XX yüzilliyin sonuncu erməni təxribat­ları başlayanda, onun ən ağır zərbəsi
Xocalıya dəydi. Belə ki, şəhərin Xankəndi, Əsgəran və əsasən ermənilər yaşayan
digər qəsəbə və kəndlərində işləyən mütə­xəssis və fəhlələri işdən qovuldu.
Bundan başqa, qədim Oğuz yurdu olan Ermənistan adlandırılan Respublikadan
vəhşiliklə çıxarılan 130 azərbaycanlı ailəsi və Fərqanədən erməni-rus
fitvasının qurbanı olaraq didərgin salınmış 54 mesxeti türkü ailəsi də buraya
pənah gətirmişdi. Onlara, burada yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən torpaq
sahəsi ayrılaraq ev tikmələri, işləmələri və yaşamaları üçün şərait
yaradılmışdı.

1989-1990-cı illərdə münaqişə daha da gərginləşdi. Bu dövrdə ermənilər
Yuxarı Qarabağın avtomobil yollarında azərbaycanlılara, o cümlədən xocalılara
məxsus olan nəqliyyat vasitələrini daşa basır, əzir, yandırır, insanları girov
götürərək qətlə yetirirdilər. Ancaq Xocalının igid oğulları onlara tutarlı
cavablar verirdilər. Bu zaman hava limanının Xocalının nəzarətində olması da
buna imkan yaradırdı.

Ermənilərin Xocalıya ilk böyük hücumu 1988-ci il sentyabrın 18-də oldu.
Onlar belə hesab edirdilər ki, elə ilk həmlə ilə Xocalını məhv edərək, Qarabağa
gedən maneəni aradan qaldıra biləcəklər. Həmin gün Xankəndidəki nümayişdən
çıxan 5 minə qədər erməninin bir qismi piyada, bir qismi maşınlarla Xocalının
üstünə hücum etdilər. Qabaqda gedən 4 “Kamaz” və “Kraz” markalı yük maşın­larının
arxasınca, gələn ermənilər şəhərə yaxınlaşdı. Şəhərə 2 km. qalmış hücumdan xəbər
tutan xocalılar bu hücumun qarşısını aldılar və ermənilərə layiqli cavab
verdilər. Məlumatlara görə bu döyüşdə 27 nəfər azğın erməni öldürülmüş, 100-ə
qədəri isə yaralanmışdı. Bu erməni quldurlarına vurulan ilk güclü zərbə idi.
Məhz bundan sonra “yazıq”, “fağır” ermə­niləri müsəlman türklərinin
“hücumlarından” qorumaq adı ilə şəhərin sərhədlərində Sovet qoşun hissələri
yerləşdirildi.

1988-ci
ilin oktyabrında Azərbaycan hökuməti Xocalının sosial inkişafı qayğısına
qalaraq bu barədə xüsusi qərar qəbul etdi. Bu qərardan sonra Azərbaycanın
rayonları Xocalıya və bütün Dağlıq Qarabağa kömək etməyə başladı. Dağlıq
Qarabağa və Xocalıya kömək ümumxalq xarakteri aldığı üçün burada tikinti və
abadlıq işləri daha da genişləndi.

Bu
işlər Sov. İKP MK-ın tövsiyəsi əsasında və SSRİ Ali Sove­tinin 1989-cu il yanvarın
12-də verdiyi qərar ilə Dağlıq Qarabağa Xüsusi İdarə Komitəsinin (XİK) və onun
burada külli-ixtiyar sahibi olan rəhbəri Arkadi Volskinin planlarına uyğun
gəlmirdi. Çünki A.Volski və onun rəhbərlik etdiyi Xüsusi İdarə Komitəsi açıq-aşkar ermənipərəst mövqe
tuturdu. Komitə, Vilayətdə qayda-qanunu bərpa etmək əvəzinə, azərbaycanlıların
buradan qovulmasına, ermənilərin silahlanmasına şərait yaratdı. A.Volskinin yaratdığı şərait
nəticəsində DQMV-nin ərazisinə Ermənistandan silah-sursat daşınır, erməni quldur
dəstələri silahlandırılırdı. Beləliklə,
əslində A.Volski­nin əli ilə Dağlıq Qarabağ Azərbaycandan ayrılıb Ermənistanın,
daha doğrusu Moskvanın tabeçiliyinə keçirilmişdi. Xalq Volskinin bu xəyanət­karlığını
görür və onun Dağlıq Qarabağdan qovulmasını tələb edirdi.

Sovetlər Birliyinin
rəhbərliyi Azərbaycanın demokratik qüv­vələrinin tələb­lərinin güclənməsi ilə
imperiya üçün artan təhlükəni azaltmaq və əhalini sakit­ləşdirmək üçün 1989-cu
il noyabrın 28-də Xüsusi İdarə Komitəsini ləğv etdi. A.Volski yenidən Moskvaya qayıtdı. Ləğv edilən
idarənin əvəzinə SSRİ Ali Soveti Xüsusi
Komissiyasının nəzarəti altında Dağlıq Qarabağ üzrə Azərbaycan SSRİ-nin
Təşkilat Komitəsi yaradıldı. Sovet işğalı zamanı Əfqa­nıstanda B.Karməlin siyasi
müşaviri işləmiş, sonralar Azərbaycan Kommunist Partiyasının II katibi olan
V.Pol­ya­niçko onun sədri təyin edildi. Lakin V.Polyaniçko milli
münaqişənin qızışdırıl­masında heç də A.Volskidən geri qalmadı. Ona görə də bu əvəzlənmə
prinsipial dəyişikliyə səbəb olmadı. SSRİ rəhbərləri tərəfindən qəti
tədbirlərin görülməməsi nəticəsində 1989-cu il dekabrın 1-də
Ermənistan SSR Ali Soveti “Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağı
birləşdirmək haq­qında” qərar qəbul etdi. Xankəndidə Ermənistan bayrağı qaldırıldı. Vilayətin
əksər idarə və müəssisələri Ermənistana tabe edildi. Bu isə qarşıdurmanı daha
da gücləndirdi.

1990-cı ilin mayında DQMV-nin
idarəçiliyi yenidən Azərbay­cana qaytarıldı. Lakin bu, ciddi dəyişikliyə səbəb
olmadı. Çünki,
Azərbaycan Şuşada, Xocalıda və digər yerlərdə tikinti işlərini artır­dığı
dövrdə DQMV-də yaşayan ermənilər sürətlə silahlanır və dünyanın müxtəlif
ölkələrində yaşayan, terrorçuluqda kifayət qədər təcrübəsi olan ermənilərdən
ibarət muzdlu qüvvələr toplayırdılar.

Yanvarın 7-də erməni daşnak
terrorçuları tərəfindən Xocalıya gedən dəmiryol xətti təkrar partladılır Həmin
gün daşnak terror qrupu Kərkicahan qəsəbəsinə basqın edir və onlarla əhali
xəsarət alır.

22 noyabr 1990-cı
ildə daşnak terrorçuları saat 900 radələrində
qəflətən Kərkicahan qəsəbəsinə basqın edir,
qəsəbə sakini Həsənov Tofiq
Bəylər oğlunu qətlə yetirirlər.
Mərhumun meyiti tanınmaz hala
salınır. Əfqan Novruz oğlu Tanrıverdiyev isə atışma zamanı yara­landı. Həmin
ilin 29 noyabrında Xocalı təyyarə limanına növbə çəkməyə
polis işçilərini aparan avtobus daşnak terrorçularının
bas­qınına məruz qalır. Bir polis işçisi həlak olur,
16 nəfər əməkdaş isə güllə yarası alır. Həmin gün 16 yaşlı Xocalı sakini
Xanoğlan Şahməmmədov daşnak terrorçuları tərəfindən
qoyun otardığı yerdən girov götürülür.

1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Sovet
ordusunun Bakıda dinc əhaliyə qarşı törətdiyi görünməmiş vəhşilikdən - “20
Yanvar qırğını”nından sonra Azərbaycanda vəziyyət daha da kəs­kinləşdi.

Əhalinin
sovet sisteminə və ordusuna nifrəti daha da artdı. Respublikanın hər yerində
milli hərəkat gücləndi.

Xocalı sürətlə tikilib genişləndiyinə və həm də artan strateji
əhəmiyyətinə görə 1990-cı ilin aprelində Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə
şəhər statusu qazandı.

19 aprel 1991-ci ildə
Mehdikəndə sığınmış daşnak terror qrupu axşam saat 1000 radələrində Xocalı
şəhərinin Universitet adlanan məhəlləsini avtomat və minamiyot­lar­dan güclü və
aramsız şəkildə atəşə tutur. Xocalıdakı tərəvəzçilik-südçülük sovxozunun
direktoru Mətləb Yusifova isə odlu silahdan atəş aşılır. Həmin il 26 aprel daşnak
terrorçusu qəflətən meşə massivində qarşısına çıxan Xocalı
şəhər sakini, silahsız İbrahim Məmmədovu yaxalayır və yaxın məsafədən atdığı
tapança atəşi ilə onu ağır yaralayır.                                                                                                             

25 sentyabr 1991-ci
ildə daşnak terrorçuları Kərkicahan qəsə­bəsinə
basqın edirlər. Qəsəbə sakinlərindən bir nəfər həlak olur, doqquz nəfər isə
ağır bədən xəsarəti alır. Həmin gün Ağdam-Xocalı
sərnişin avtobusu daşnak terrorçuları tərəfindən Əsgəran ərazisində saxlanılır.
Sürücü və 15 sərnişin vəhşicəsinə döyülür. Avtobus isə aşırılıb yararsız hala
salınır.

19
oktyabr 1991-ci ildə Yevlaxdan Xocalıya uçan AN-12 təy­yarəsi Əsgəran rayonunun
Kərmirsar-Xanabad səmasında daşnak terror
qruplaşması tərəfindən vurulub
yerə salınmır.
Təyyarədəki yeddi ekipaj üzvü: Əsəd Əsədov, Hikmət
Muradov, Ceyhun Rəhi­mov, Əhmədağa Baxşıyev, Yunis Misirov, Azad Sadıqov və
Sabir Rəcəbov qətlə yetirilir. Sonra isə mərhumların cəsədləri yandırılır. Həmin il noyabrın 12-də erməni
terrorçuları saat 1600
radələrində Xocalı şəhərinin inşaatçılarına basqın edirlər. Nəticədə Xocalıdakı
23 saylı SMD-nin rəisi Tahir Məmmədov qətlə yetirilir.

Ermənistanın terror
qrupları 1 dekabr 1996-cı ildə Kərkicahan qəsəbəsinin aşağı başına həmlə
edirlər. Bir polis əməkdaşı həlak olur, üç nəfər qəsəbə sakini itkin düşür, beş
nəfər yaralanır, 21 ev yandırılır. Dekabrın 2-də isə Ermənistan silahlı
birləşmələri tərə­findən Kərkicahan qəsəbə
sakini Elman Həsənov həyətində qətlə yetirilir,
dörd uşaq anası S.Sabahova ağır güllə yarası alır. Həmin gün erməni
terrorçuları Şuşa şəhərinə həmlə edirlər. 8 ev dağıdılır, iki nəfər dinc şəhər
sakini qəlpə yarası alır. Dekabrın 4-də Ermə­nistan daşnak terrorçuları
tərəfindən Kərkicahan qəsəbəsinə basqın edilir. Nəticədə qəsəbə sakini Osman
Səfərov qətlə yetirilir, üç nəfər ağır güllə yarası alır.

1992-ci
ilin yanvar ayında Paris yaxınlığında məxfi təlim düşərgəsi yaratmış “ASALA” erməni terrorçu
təşkilatının 26 üzvü Fransa vətəndaşı olan mayor Aşin Simonyanın başçılığı ilə Xan­kən­dinə gəlmiş
və xalqımıza qarşı döyüşlərdə qəddarlığı və amansızlığı ilə ad çıxarmışdı.

Qarabağda,
xüsusilə Xocalıda terror aktlarının həyata keçiril­məsində, azərbay­canlıların
yaşadığı qəsəbə və kəndlərə hücumlarda bilavasitə iştirak etmiş xarici ölkə
vətəndaşlarından Suren
Paşayan (“Krunk” təşkilatının Fransa bölməsinin üzvü, Fransa vətəndaşı), Qabriel Şıxanyan
(“Vartan cəngavərləri” qrupunun Vyana
bölməsi, Fransa vətəndaşı), Abram Çitçiyan (366-cı alayın I batalyonunun
qərargah rəisi, Rusiya vətəndaşı, (hazırda Fransa vətəndaşı), Romb Qalakçiyan (Xocalını
bombalayan 39 nömrəli vertolyotun pilotu, livan vətəndaşı), Razdan Minoyan
(Xocalını bombalayan 40 nömrəli vertolyotun pilotu, Suriya vətəndaşı) Fransada
terror aktları törətmiş beynəlxalq terrorçu Monte Melkonyan (Ermənistanın milli
qəh­rəmanı), beynəlxalq aləmdə kifayət qədər tanınmış terrorçulardan Qrant
Markaryan və Vazgen Sislyan (Qarabağ müharibəsində Er­mənistanın qəhrəmanları) və
başqalarını misal çəkə bilərik.

1991-ci
il dekabrında Ermənistanda xüsusi təlim keçmiş ter­rorçular Xocalı ərazisində
terroru genişləndirdilər. Belə ki, 8 dekabr 1991-ci ildə Xankəndində məskən
salan daşnak terrorçuları Kər­kicahan qəsəbəsinə basqın edirlər. Qəsəbə sakini
Rizvan Ağalarov həlak olur. Səkkiz nəfər dinc qəsəbə sakini
ağır güllə yarası alır. Dekabrın 11-də Ermənistan terrorçuları tərəfindən
Xocalı şəhəri raket atəşinə tutulur. 50-dən çox raket mərmisi atılır. Çoxlu
dağın­tılar olduğu qeydə alınır. Bir gün sonra daşnak terrorçuları Kərki­cahan
qəsəbəsinə həmlə edirlər. Polis əməkdaşı Firdovsi Məmmədov həlak olur. 1991-ci
il 13-14 dekabrda Ermənistan silahlı birləşmələri Malıbəyli kən­dinə basqınlar
edirlər. Basqın nəticəsində 16 evə od vurulur sovxozun ferması yan­dırılır.
Kəndin əliyalın, dinc sakinləri – Gülxar Bayramova, Qəşəm Quliyev, Allah­verdi Bəxtiyarov, Bilal Məmmədov, Arzu Şahmanova, Oqtay
Mədədov, İsmayıl və Bayram Mədədov yaralanırlar. Həmin gün saat 1500
radələrində Kərkicahan qəsəbəsi yenə
də daşnak terrorçularının hücumuna məruz qalır. 3 nəfər dinc sakin – Elxan
Məmmədov, Mütəllim Əhmədov və tele­reportyor Seyidağa Mövsümov yaralanır. Bəhs
olunan gün Kər­kicahan qəsəbəsinə erməni daşnaklar təkrar həmlə edilir.
Qəsə­bənin dinc sakini A.Nəcəfov daşnak terrorçusu tərəfindən qətlə yetirilir.
Elxan Abbasov isə yaralanır. 1991-ci il dekabrın 15-də erməni ter­rorçuları Cəmilli
kəndinə basqın edir, 9 nəfər dinc, əliyalın kənd sakinini – Xıdır Cabbarov,
Vaqif Cavadov, Əhməd Cavadov, Fikrət Mehdiyev, Vaqif Sadıqov, Natiq Salahov,
Şakir Salahov, Məmməd Zeynalov və Bəhram İsmayılovu (ümumilikdə 15 nəfər) qətlə
yetirirlər. 600 nəfərlik əhali kənddən didərgin salınır, evlər tamamilə
yandırılır. Həmin gün Ermənistan silahlı birləşmələri Xocalı hava limanına
basqın edir. Atışmada polis əməkdaşı E.Əhmədov qətlə yetirilir, iki əməkdaş isə
güllə yarası alır.
Dekabrın 17-də erməni terrorçuları yenidən
Kərkicahan kəndinə basqın edərək 20 sakinini qətlə yetirməklə, 14 nəfəri girov
aparırlar. 1800 nəfərlik qəsəbə əhalisi ev-eşiyindən didərgin salınır,
əmlakları qarət olunur, qəsəbə yerlə-yeksan edilir. Kənd sakinlərindən birinin –
Fərhad Ağakişi­yevin cəsədi geri alınarkən onun üzərində müxtəlif alətlərlə
icra edilən 75-dən artıq işgəncə izi aşkar edilir.

Qeyd
edək ki, xocalılar da müəyyən müdafiə tədbirləri görür­dülər. Burada ilk
növbədə yerli özünümüdafiə dəstələri yaradılmışdı. Tərkibi 100 nəfər qeyrətli
gəncdən ibarət olan bu dəstə Tofiq Hüseynovun komandirliyi ilə kəndin müxtəlif
yerlərində müdafiədə dayanırdılar. Bundan başqa, şəhər statusu aldığı üçün
Xocalıda 60 nəfər əməkdaşı olan Xocalı Şəhər Polis Şöbəsi yaradılmışdı və onlar
da müdafiədə iştirak edirdilər.

1990-cı
ilin noyabrında Əlif Hacıyevin 20-yə qədər polis nəfəri və zabit heyəti olan
Xocalı təyyarə limanının Xətt Daxili İşlər Bölməsinin rəisi və Xocalı Hava
Limanının komendantı təyin olun­ması da ermənilərə silah daşınmasında ciddi
maneə oldu. Qeyd edək ki, Ə.Hacıyev bundan başqa, Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən 1991-ci ilin noyabrında “Sərhəd
rayonları və Dağlıq Qarabağda yerli yaşayış məntəqələrinin mühafizəsinin təşkil
edilməsi” haqqında kompleks proqramı nəzərdə tutan sərəncam imzalanmışdı. Bu
sərəncamı yerinə yetirmək həmin dövrdə yenicə yaradılmış Müdafiə Nazirliyinə
tapşırılmışdı.

Əlif Hacıyev 1953-cü
il iyunun 24-də Xocalı şəhərində dünyaya göz açıb. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən
həmişə anasına Mehdi Hüseynzadə kimi Sovet İttifaqı qəhrəmanı olacağından bəhs
edir. Amma bilmir ki, Sovet vətəndaşları olan rus və erməni hərbi birləşmələri
tərəfindən atılan güllə onun həyatına son qoyacaq və Azərbaycanın Milli
Qəhrəmanı olacaq.

Əlif 1970-ci ildə məktəbi bitirərək, Xankəndi şəhərində sürücülük
peşəsinə yiyələnir. 1971-ci ildə isə ordu sıralarına çağırılır. Hərbi xidmətini
Minsk şəhərində çəkir. 1973-cü ildə ordudan tərxis olunaraq, Xankəndi
Avtonəqliyyat Müəssisəsində sürücü işləyir. Əlif SSRİ DİN-nin Frunze adına
Xüsusi Orta Milis Məktəbini bitirərək təhsilini SSRİ DİN-nin Akademiyasında
davam etdirir. 1974-1984-cü illərdə Belorusiya DİN-nin və Azərbaycan SSR Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) daxili işlər orqanlarında müxtəlif
vəzifələrdə çalışır. Gələcək həyat yoldaşı Qalina xanımla da
Beloru­siyada tanış olur.

O, 1984-cü ildə Belorusiyadan
Xocalıya qayıdır, sahə müvək­kili kimi çalışır. Qısa zaman ərzində o, Xocalı
camaatının rəğbətini qazanır. Xocalı sakinləri onu qanunsevər bir insan kimi
tanıyır.

1980-ci illərdə, Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayətində ermənilərin uzun müddət­dən bəri gizli millətçi
mərkəzi fəaliyyət göstərirdi. Bu mərkəzə gizli yollarla külli miqdarda vəsait,
silah-sursat daxil olur­du. Ə.Hacıyev, bu millətçi mərkəzin fəaliy­yətini qorxub
çəkin­mədən ifşa edir. Bu isə ermənilərə xoş gəlmir, onları narahat edir. Çünki
get-gedə Əlif onlar üçün böyük təhlükəyə çevrilirdi. Buna görə də Əlifi hansı
vasitə ilə olursa-olsun aradan götürmə planlarını cızmağa və bunu həyata
keçirməyə çalışırlar. Nəhayət saxta ittihamlarla onu şərləyərək
günahlandırırlar. Guya rüşvət alması ilə bağlı DQMV prokurorluğunda cinayət işi
qaldırılır. Saxta faktlar əsasında qal­dırılmış cinayət işi üzrə aparılan
istintaq 9 ay çəkir və qəhrəmanımız 10 il həbs cəzasına məhkum edilir.
Yaxınlarının sözlərinə görə, Əlifi tutmaq üçün onun arxasınca 5-10 adam gəlmir.
Bütün binanı mü­hasirəyə alırlar və Əlifin arxasınca BMP, pulem­yotla, tankla,
topla gəlirlər. Hakimin verdiyi ədalətsiz hökm onu Şuşa həbs­xa­nasından
tutmuş, uzaq Sibir həbsxanalarına qədər aparıb çıxarır. 1987-ci ildə Əlifin
məhkəmə işinə yenidən baxılır və 10 il həbs cəzası 6 ilə endirilir. Sibirdə 4
il həbs cəzası çəkir. Bir az sonra isə o, tam bəraət alaraq azadlığa buraxılır.

Ə.Hacıyev bəraət alandan
sonra 1990-cı ildə yeridən Xocalıya qayıdır və ermənilərə qarşı mübarizəsini
daha da sərtləşdirir. Yaxınları ona nə qədər Xocalıya getməməsi üçün
yalvar-yaxar etsə­lər də, ermənilərin ondan “yanıqlı” olduğunu desələr də, Əlif
de­diyindən dönmür. Xocalıda böyüdüyünü və bu torpaqlar üçün vuru­şacağını
bildirir. Beləliklə, Dağlıq Qarabağ üzrə Təşkilat Komitə­sində, Qarabağa Xalq
Yardımı Komitəsində fəaliyyət göstərərək erməni millətçilərinə qarşı mübarizə­sini
yenidən davam etdirir. Bu o vaxtlar idi ki, artıq Dağlıq Qarabağda ermənilərin
özbaşınalıqları daha böyük faciələrə səbəb olmuşdu. O, 1990-cı ilin dekabrında
daxi­li işlər orqanlarına qəbul olunaraq Xocalı Təyyarə Limanı Xətt Daxili
İşlər Bölməsinə rəis təyin edilir. Eyni zamanda, Xocalı Aero­portunun
komendantı idi. Yaxşı işinə görə 1991-ci ilin dekabrında ona mayor rütbəsi
verilir.

Məhz Ə.Hacıyevin əzmkarlığı,
təşkilatçılığı nəticəsində 1991-ci ilin martın sonlarında Xocalı aeroportu
erməni millətçilərinin nəza­rətindən tamamilə çıxaraq Azərbaycan hüquq-mühafizə
orqanlarının tabeçiliyinə keçir. Ermənilər üçün bu, faciə sayılırdı.

Qeyd edək ki, o vaxta kimi
Xocalı aeroportunda heç bir azər­baycanlı işləmədi­yindən ermənilər istədikləri
qədər silah-sursatı gətirib Dağlıq Qarabağın ərazisinə yığırdılar.

Xocalı Aeroportunun strateji
əhəmiyyətini başa düşən ermənilər aeroportu zor gücü ilə ələ keçirməyə
çalışırlar. Bunun üçün Xan­kəndindən içərisində 100-ə yaxın erməni döyüşçüsünün
olduğu iki avtobus gəlir. Quldurlar aeroportu mühasirəyə alır və axşam saat
10-a kimi oranı boşaltmaq üçün azərbaycanlılara vaxt verirlər. O zaman
aeroportda növbədə cəmi 30-a yaxın əməkdaş var idi. Aeroportu əldən verməmək
üçün Ə.Hacıyev siyasət işlədir. Aeroport bina­sındakı otaqların birində
səsgücləndiricinin qarşısına keçir və əmr verir ki, “filan batalyon filan
cəbhəyə, filan batalyon filan cəbhəyə və s. keçsin”. Ermənilər elə başa düşür
ki, burada azərbaycanlılardan ibarət böyük bir polk var. Buna görə də aeroportu
tərk etmək məc­buriyyətində qalırlar.

Əlif erməniləri çox gözəl tanıyırdı. Həm də Sovet
milisi sıra­larında çalışdığın­dan ermənilərin silah bazalarının hansı səmtdə
yerləşdiyini bilirdi. Həmin dövrdə silah anbarlarının dağıdılması, uzaq mənzilə
vuran topların yerlərinin təyin edilib götürülməsi məhz Ə.Hacıyevin
təşkilatçılığı sayəsində həyata keçirilirdi.

Ermənilərlə mübarizə Əlifi
onların gözündə güclü və yenilməz düşmənə çevirir. Vəziyyət o həddə çatır ki,
ermənilər onun başına 1 milyon dollar pul qoyub ölümünü sifariş verirlər.
Dəfələrlə Ə.Ha­cıye­va qarşı sui-qəsd təşkil edilir. Əlifin maşınına
Xankəndində mina quraşdırsalar da, qrantamiyot, snayperdən istifadə edərək onu
öl­dürmək istəsələr də, istədiklərinə nail ola bilmirlər. Buna görə də düşmən
çox çalışırdı ki, onu Xocalı aeroportunun komendantlığından çıxarıb başqa vəzifəyə
aparsın. Amma buna da müvəffəq olmurlar. Ona Moskva şəhəri üzrə komendantın
1-ci müavini təklif etsələr də, Əlif getmir.

Döyüş yoldaşlarının dediyinə
görə, Əlif girov götürülən ermə­nilərə qarşı heç vaxt qəddar davranışa icazə
verməz, bizim əsir və girovlarla dəyişdirildiyi günə qədər onlara zamin
durarmış. O, in­sanlığa sığmayan hərəkətləri qəbul etmirdi.

Azərbaycana qanıyla, canıyla
bağlı olan Əlif həmişə döyüş yol­daşlarına deyərmiş ki, “Xankəndinə Azərbaycan
bayrağını taxsam, ölsəm də, dərdim olmaz”.

Onun komandanlığı altında
vuruşan döyüş yoldaşlarına isə Əlif həmişə bir nümunə olur. Tabeçiliyində olan
əsgərlər heç vaxt onun bir sözünü iki etmir. Qəhrə­manımız döyüşə gedərkən
silah yol­daşlarına məsləhət görürmüş ki, “döyüşə gedəndə heç vaxt fikir­ləşməyin
ki, öləcəm, fikirləşin ki, öldürəcəm”.

Bir dəfə hadisələrin qızğın
vaxtında Əlif Hacıyev 366-cı alayın rəhbərliyi ilə danışığa gedir. Döyüş
yoldaşlarına da tapşırıq verir ki, kənardan “görsəniz ki, onlar məni girov
götürüblər, məni güllələyin, qoymayın ermənilərə girov düşüm”.

Xocalı faciəsi baş
verməmişdən əvvəl o, ermənilərin dinc əhaliyə hücum edəcəyini bilirdi. Bu
barədə tədbir görülməsi üçün hər gün, hər saat Bakıya xəbər ötürsə də,
paytaxtdan heç bir kömək almır. Xocalının blokadaya düşdüyü vaxtda dəfələrlə
blokadanı yararaq əhaliyə yemək gətirir, mümkün olduqca milis işçilərinin
silahlanmasına çalışırdı. Faciə baş verəndə Əlif və dəstəsi səhər saat beşə
qədər azğınlaşmış rus hərbiçiləri və erməni yaraqlıları ilə vuruşur. Döyüşlər
qeyri-bərabər qüvvələr arasında getsə da, Əlif Hacıyev qanlı döyüşdə misilsiz
qəhrəmanlıqlar göstərir. Dəstəsiylə birgə tanka, BTR-ə qarşı avtomatla vuruşur.
Bir dəstə dinc əhalini Ağdamın Şelli kəndinə tərəf təhlükəsiz yerə çıxarır və
bir daha geriyə dönərək, yenidən döyü